تحقيقات مستقل و مجازات عاملان جنايت عليه بشريت اختفاي جنايت، تخريب گورهاي جمعي جانباختگان كشتار سال 67 توسط حكومت ايران در گزارشي تحت عنوان اختفاي جنايت ، تخريب گورهاي جمعي جانباختگان كشتار سال 67 توسط حكومت ايران كه بر روي سايت عفو بين الملل گذاشته شده، با استفاده از شواهد جديدي از جمله تصاوير ماهواره اي، فيلم هاي ويدئويي و عكسها، تاكيد شده كه مقامات رژيم آخوندي عامدانه در حال تخریب گورهای جمعی مربوط به قتل عام ۶۷ هستند. اين گزارش توسط عفو بين الملل و عدالت براي ايران تهيه شده، و در اطلاعيه اي كه در همين باره منتشر كرده اند آمده است اقدامات مقامات رژيم ايران شامل مسطح‌سازی بوسیله بولدوزر، ساخت جاده و ساختمان، انباشت زباله یا ساخت قبرهای جدید در محل گورهای جمعی است. این روند موجب از بین رفتن شواهد و آثار جرمی می‌شود که می‌تواند در کشف حقیقت درباره ابعاد جنایت‌های انجام گرفته، اجرای عدالت و جبران خسارت قربانیان و خانواده‌هایشان به کار آید. مدیر تحقیقات خاورمیانه و شمال آفریقا در سازمان عفو بین‌الملل می‌گوید: «جنایت‌های انجام شده در جریان کشتار ۶۷ همانند زخمی است که با وجود گذشت سه دهه همچنان التیام نیافته است. مسئولان رژيم ایران با نابود کردن شواهد و آثار جرم، عامدانه به تحکیم فضای مصونیت کمک می‌کنند.» درمقدمه گزارش اختفاي جنايت ، تخريب گورهاي جمعي جانباختگان كشتار سال 67 توسط حكومت ايران آمده است: نزدیک به سه دهه است که مقامات رژيم ايران به صورت سازمانیافته محل دفن هزاران زندانی سیاسی و عقیدتی، که درمرداد و شهریور 67 قهراً ناپدید و به صورت فراقانونی اعدام شدند را پنهان نگاه داشته ا ند بسیاری از این گورها در نقاط متروکه در داخل یا حوالی قبرستانها واقع هستند. این گزارش، با استناد به گفته هاي خانواده هاي قتل عام شدگان و همچنين عكسهاي ماهواره اي، تخریب یا نابودی هفت گور جمعی از جمله در گورستان بهشت آباد اهواز، گورستان بهشت رضاي مشهد، گورستان وادي رحمت در تبريز، گورستان تازه آباد رشت و همچنين در قروه در استان كردستان، گورستان خاوران در تهران و محل دادگاه سابق انقلاب رژيم در سنندج به دست مقامات رژيم ايران را در فاصله ای سالهای 1382 و 1396 مستند كرده است. اقدامات تخریبی شامل موارد زیر بوده است: خاکبرداری با بولدوزر؛ پنهان سازی گورهای جمعی زیر قبرهای جدید انفرادی؛ احداث ساختمان یا جاده بر روی گورها؛ ریختن بتن بر روی گورهای جمعی و تبدیل مکان گورهای جمعی به محل انباشت زباله. این تخریبها منجر به از میان رفتن شواهد و آثار جرم شده و خانوادههای قربانیان و همچنین کل جامعه را از حق دانستن حقیقت، اجرای عدالت و جبران خسارت محروم میکند. در دو محل احتمالی گور جمعی در گورستان بهشت رضا در مشهد و گورستان تازه آباد در رشت، مسئولان قبرهای تکی جدید بر روی گورهای جمعی ساخته اند در حالی که به نظر میرسد مالکان جدید را درباره گذشته هولناک این زمين ها بي اطلاع نگاه داشته اند. در یک گورستان دیگر با نام وادی رحمت در تبریز، مسئولان بیش از نیمی از محل احتمالی گور جمعی را با بتن پوشانده اند و آنجا را به مکانی برای برگزاری مراسم تبدیل کرده اند. چهارمین گور جمعی احتمالی که مورد تخریب قرار گرفته در محل ساختمان سابق دادگاه انقلاب سنندج است. امروزه، محل این گور جمعی تبدیل به بخشی از یک منطقه خرید پرازدحام در مجاورت میدان شهرداری سنندج شده است. در اين گزارش با اشاره به اينكه براي جمع آوري اطلاعات مورد نظر در فاصله بین آبان1394 و دی 1396 با 28 زندانی سابق و 23نفر از اعضای خانوادههای قتل عام شدگان مصاحبه صورت گرفته و از عكسهاي ماهواره هاي فيلمهاي ويدئويي و عكسهاي مختلف استفاده شده همچنين آمده است: اقدامات سازمان یافته مقامات رژيم ايران برای پنهان کردن محل قربانیان کشتارهای 67 به منزله ناپدیدکردن قهری است و مطابق قوانین بین المللی جرم محسوب میشود. عذاب و پریشانی که خانوادههای کشتهشدگان به موجب تصمیم مقامات برای ناپدیدسازی قهری و اعدام مخفیانه زندانیان، پنهان سازی محل حقیقی دفن آنان و همچنین تخریب و بیاحترامی به گورهای جمعی متحمل شدند، در حکم نوعی شکنجه یا اقسام دیگر رفتارهای ظالمانه، غیرانسانی است که در بند 7 میثاق بین المللی حقوق مدنی و سیاسی ممنوع شمرده شده است. ایران نیز از جمله همپیمانان این میثاق است. تخریب گورهای جمعی و علائمی که خانوادهها در محل گورها نصب میکنند، به معنی محروم کردن آنها و کل جامعه از حق دانستن حقیقت درباره چگونگی ناپدیدسازیهای قهری است. این اعمال همچنین ناقض حق خانوادهها برای جستجو، دریافت و انتشار اطلاعات در اینباره است، حقی که در بند 19 میثاق بینالمللی حقوق مدنی و سیاسی بر لزوم برخورداری از آن تصریح شده است. عفو بين الملل در پايان خواستار تحقيقات مستقل و مجازات عاملان قتل عام 67 شده و مي افزايد: این امر مستلزم انجام رسیدگی کامل، موثر و مستقل به اعدامهای فراقانونی و اختصاری و ناپدیدسازیهای قهری و همچنین محاکمه مسئولان این جنایات در دادگاهی عادلانه بدون توسل به مجازات اعدام است. ***** عفو بین الملل جنبشی جهانی با بیش از هفت میلیون عضو است  تلاش این سازمان رسیدن به جهانی است که در آن همه انسانها از حقوق بشر برخوردار باشند . چشم انداز ما بهره مندی یکایک انسانها از کلیه حقوقی است که در بیانیه جهانی حقوق بشر و سایر استانداردهای بینالمللی حقوق بشر به رسمیت شناخته شدهاند .  ما به هیچ دولت, ایدئولوژی سیاسی, مذهبی یا منافع اقتصادی وابسته نیستیم و عمده بودجه خود را از طریق حق عضویت و کمکهای مردمی تامین میکنیم  .  عدالت برای ایران یک سازمان حقوق بشری غیردولتی غیرانتفاعی و عضو فدراسیون بینالمللی جامعه های حقوق بشر است . هدف عدالت برای ایران, پاسخگو کردن مقامات جمهوری اسلامی در برابر اعمالشان و مبارزه با مصونیتی است که در حال حاضر, مقامات جمهوری اسلامی را قادر به نقض گسترده حقوق شهروندان خود میکند.  عدالت برای ایران, در جست و جوی حقیقت و دستیابی به عدالت به خصوص در مورد اقلیتهای ملیتی و مذهبی, همجنسگرایان و ترنسجندرها, زنان و کسانی که به دلیل عقاید سیاسیشان تحت تعقیب قرار میگیرند است.برای تحقق این اهداف, عدالت برای ایران دست به مستند سازی و تحقیق میزند و علیه ناقضانحقوق بشر به طرح دعوی حقوقی میپردازد. همچنین آگاه کردن افکار عمومی و نیز نهادهای. بین المللی مانند سازمان ملل نیز یکی دیگر از فعالیتهای ماست   تصویر جلد: سه تصویر ماهوارهی از خرداد, مرداد و شهریور 1396 )از بالا به پایین(  که پیشرفت ساختوساز در محل گور جمعی احتمالی در قبرستان وادی رحمت در تبریز را نشان میدهد. مسئولان بیش از نیمی از این منطقه را به منظور  ایجاد مکانی برای برگزاری مراسم رسمی با بتن پوشاندهاند.به جز مواردی که به طور مشخص ذکر شده باشند, متن این گزارش تحت قوانین «Creative Commons» )ارجاع, مقصد غیرتجاری, بدون اشتقاق, بینالمللی, نسخه ۴.۰( قرار دارد /legalcode۰.۴https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/برای اطلاعات بیشتر لطفاً به صفحه مجوزها در وبسایت ما رجوع کنید:www.amnesty.org جایی که بخشی اعم از متن یا عکس به یک صاحب حقوق متفاوت از سازمان عفو بینالملل نسبت داده شده باشد, آن بخش دیگر تحت قوانین «Creative Commons» قرار نمیگیرد.این گزارش اولین بار در سال 2۰18 توسط عفو بینالملل با مسئولیت محدود , به آدرس ساختمان پیتر بنسن, شماره یک خیابان ایستن, لندن, کدپستی WC1X 0DWبریتانیا منتشر شد.  شماره ایندکس: MDE 13/8259/2018   زبان متن اصلی: انگلیسی         فهرست 1  خلاصه .................................................................................................................................................................................................. ۴ 2  روششناسی ........................................................................................................................................................................................ 6 3  تاریخچه ............................................................................................................................................................................................... 7 ۴ گورهای جمعی در معرض خطر .................................................................................................................................................... 8 ۴  اهواز .......................................................................................................................................................................................... 8 ۴ مشهد ....................................................................................................................................................................................... 1۰ ۴ تبریز ........................................................................................................................................................................................ 15 ۴ سنندج ..................................................................................................................................................................................... 23 ۴ خاوران ..................................................................................................................................................................................... 2۴ 5  تحلیل حقوقی ................................................................................................................................................................................. 26 6  توصیه ها ............................................................................................................................................................................................ 28 1 خلاصه  نزدیک به سه دهه است که مقامات ایرانی به صورت سازمانیافته محل دفن هزاران زندانی سیاسی و عقیدتی, که در مرداد و شهریور 67  قهراً ناپدید و به صورت فراقانونی اعدام شدند را پنهان نگاه داشته اند. سازمان عدالت برای ایران بر اساس اطلاعاتی که از سوی زندانیان سابق, اعضای خانوادهها, مدافعان حقوق بشر, رسانه های خبری و گروه های سیاسی به دست آورده, احتمال میدهد که تعداد گورهای جمعی که در نقاط مختلف ایران پراکندهاند بالغ بر 12۰ مورد باشد .بسیاری از این گورها در   نقاط متروکه در داخل یا حوالی قبرستان ها  واقع هستند.  در این گزارش , عفو بینالملل و عدالت برای ایران تخریب یا نابودی هفت گور جمعی قطعی یا احتمالی به دست مقامات ایرانی را در فاصله ی بین سالهای1382 و 1396 مستند کردهاند. اقدامات تخریبی شامل موارد زیر بوده است: خاکبرداری با بولدوزر؛ پنهانسازی گورهای جمعی زیر قبرهای جدید انفرادی؛ احداث ساختمان یا جاده بر روی گورها؛ ریختن بتن بر روی گورهای جمعی و تبدیل مکان گورهای جمعی به محل انباشت زباله.   سازمانهای ما امکان شناسایی افراد یا نهادهایی را که دستور یا مجوز تخریب گورهای جمعی را صادر میکنند نداشتند. به طور کلی, مسئولیت مدیریت قبرستانها در ایران با مقامات شهرداری است. اما با توجه به اینکه ماموران امنیتی و اطلاعاتی در ایران محل گورهای جمعی را از نزدیک و دائما زیر نظر دارند, مقامات قضایی و نهادهای اطلاعاتی و امنیتی به احتمال زیاد در فرایند تصمیمگیریهای مربوط به تخریب یا حفظ این مکانها دخیل هستند.  عفو بینالملل و عدالت برای ایران شدیداً نسبت به اقداماتی که از سوی مقامات ایرانی برای تخریب گورهای جمعی قربانیان کشتار 67 صورت میگیرد نگران هستند, چرا که این تخریبها منجر به از میان رفتن شواهد و آثار جرم شده و خانوادههای قربانیان و همچنین کل جامعه را از حق دانستن حقیقت, اجرای عدالت و جبران خسارت محروم میکند . در دو محل احتمالی گور جمعی در گورستان بهشت رضا در مشهد و گورستان تازه آباد در رشت , مسئولان قبرهای تکی جدید بر روی گورهای جمعی ساختهاند در حالی که به نظر میرسد مالکان جدید را درباره گذشته هولناک این زمینها بیاطلاع نگاه داشتهاند. در یک گورستان دیگر با نام وادی رحمت در تبریز , مسئولان بیش از نیمی از محل احتمالی گور جمعی را با بتن پوشاندهاند و آنجا را به مکانی برای برگزاری مراسم تبدیلکردهاند .چهارمین گور جمعی احتمالی که مورد تخریب قرار گرفته در محل ساختمان سابق دادگاه انقلاب سنندج است .امروزه , محل این گور جمعی تبدیل به بخشی از یک منطقه خرید پرازدحام در مجاورت میدان شهرداری سنندج شده است . سه گور جمعی دیگر که در معرض خطر نابودی قرار دارند در نزدیکی گورستانهای بهشت آباد در اهواز, گلستان جاوید در خاوران و گورستان بهاییان در قروه کردستان واقع هستند. در مورد اول, مسئولان با انباشت زباله در محل گور جمعی آن را برای سالیان مورد هتک حرمت قرار دادهاند و مکان یادشده به تازگی به خاطر یک پروژه تعریض جاده در معرض خطر جدی قرار گرفته است. دو محل دیگر به ترتیب در سال های 1387 و 1395 با بولدوزر تخریب شدهاند. در قروه به طور مشخص, اداره کشاورزی به خانوادههای قربانیان گفته است که زمینی که عزیزانشان در آنجا دفن شدهاند به عنوان زمین کشاورزی اعلام شده و تخریب گورها با تائید دادستانی قروه و به بهانه ساخت «سازه غیرقانونی» در زمین کشاورزی انجام گرفته است.     4در این گزارش, برای انتخاب گورهای جمعی ملاحظاتی نظیر دسترسی به اطلاعات دقیق از جمله شهادتهای دستاول, شواهد تصویری و ویدیویی و عکسهای ماهوارهای مد نظر قرار گرفت. همچنین تلاش شد دامنه تحقیق از توزیع جغرافیایی متعادلی برخوردار باشد و گورهای جمعی از مکانهای مختلف در سرتاسر کشور مورد بررسی قرار گیرند.  عفو بین الملل و عدالت برای ایران در فاصله بین آبان 139۴ و دی 1396  به صورت جداگانه یا با هم, با 28 زندانی سابق و 23 نفر از اعضای خانوادههای کشتهشدگان مصاحبه کردند. برخی مصاحبهها به صورت حضوری و باقی از طریق برنامههای پیامرسان از راه دور صورت گرفت. عفو بین الملل و عدالت برای ایران همچنین توانستند به تصاویر ماهوارهای, فیلمهای ویدئویی و عکسهایی دست یابند که شواهد تصویری قانعکنندهای از تخریب گورهای جمعی قطعی یا احتمالی فراهم میکنند. پنهانکاری عامدانه مقامات ایرانی درباره محل دفن هر یک از قربانیان کشتارهای سال 67  مصداق ناپدیدکردن قهری است که مطابق قوانین بینالمللی جرم تلقی میشود . عذاب و پریشانی که خانوادههای کشتهشدگان به دلیل تصمیم مقامات برای ناپدیدکردن قهری و اعدام مخفیانه زندانیان, پنهانسازی محل حقیقی دفن آنان و همچنین تخریب و بیاحترامی به گورهای جمعی, متحمل شده و میشوند در حکم نوعی شکنجه یا اقسام دیگر رفتارهای ظالمانه, غیرانسانی و ترذیلی است . عفو بینالملل و عدالت برای ایران از مقامات ایران خواستهاند که فوراً به تخریب گورهای دستهجمعی که حاوی بقایای پیکرهای قربانیان کشتار 67 است پایان دهند. آنها باید تضمین کنند که گورهای یادشده تا زمان انجام تحقیقات قانونی مستقل و مقتضی برای تعیین هویت صاحبان بقایای موجود و پی بردن به چگونگی ماوقع, به عنوان صحنه جرم به رسمیت شناخته شده و محفوظ باقی میمانند. مسئولان اعدامهای فراقانونی و ناپدیدسازیهای قهری باید به صورت عادلانه و بدون استفاده از مجازات اعدام محاکمه شوند . 2 روش شناسی برای این گزارش, عفو بینالملل و عدالت برای ایران هفت محل را که قطعا یا به احتمال قوی حاوی بقایای پیکرهای قربانیان کشتار 67 هستند را مورد مطالعه و تحقیق قرار دادند  . سازمانهای ما این گورهای جمعی را با توجه به ملاحظاتی نظیر دسترسی به اطلاعات دقیق از جمله شهادتهای دستاول, شواهد تصویری و ویدیویی و عکسهای ماهوارهای انتخاب کردند. همچنین تلاش شد دامنه تحقیق از توزیع جغرافیایی متعادلی برخوردار باشد. مکانهای شناسایی شده از استان گیلان در شمال ایران تا استان خوزستان در جنوب, استانهای آذربایجان شرقی و کردستان در غرب تا خراسان رضوی در شرق را در برمیگیرد . عفو بین الملل و عدالت برای ایران در فاصله بین آبان 139۴ و دی 1396  به صورت جداگانه یا با هم, با 28 زندانی سابق و 23 نفر از اعضای خانوادههای کشتهشدگان مصاحبه کردند. این شاهدان درباره نحوه برنامه ریزی و اجرای کشتار 67, پنهانکاری مقامات درباره سرنوشت و محل قربانیان, توالی رویدادهای منتهی به کشف گورهای جمعی توسط خانوادهها و تخریب و نابودی آنها در طول سالیان صحبت کردند. علاوه بر این, دو سازمان با 13 نفر از جمله مدافعان حقوق بشر و شاهدان عینی صحبت کردند که در مورد دفن قربانیان در گورهای جمعی و اقدامات تخریبی صورت گرفته شهادتهای دست اول ارائه دادند. برخی مصاحبهها به صورت رو در رو و باقی از طریق برنامههای پیامرسان ها از راه دور صورت گرفت.   عفو بین الملل و عدالت برای ایران هیچ کدام اجازه ورود به ایران برای انجام تحقیقات را ندارند. با این حال, این دو سازمان توانستند به تصاویر ماهوارهای, فیلم های ویدئویی و عکسهایی دست یابند که شواهد تصویری قانعکنندهای از تخریب گورهای جمعی قطعی یا احتمالی فراهم میکنند .تصاویر ماهوارهی بوسیله نرمافزار گوگل ارت به دست آمد. قدیمیترین تصویر ماهوارهای مربوط به تخریب گورهای جمعی که در گزارش حاضر منتشر شده است در سال 1387 گرفته شده و مربوط به گور جمعی احتمالی در قبرستان تازهآباد رشت در استان گیلان است 3 تاریخچه اعدامهای فراقانونی جمعی سال 67, اندکی پس از پایان جنگ ایران و عراق و به دنبال حمله ناموفق سازمان مجاهدین خلق ایران در تیر ماه همان سال, آغاز شد. ارتباط زندانیان سیاسی در سرتاسر کشور با خارج از زندان قطع شد و برای چندین ماه هیچ خبری از آنان در دست نبود. در میان خانوادهها شایعاتی مبنی بر اعدام دستهجمعی زندانیان و دفن آنها در گورهای جمعی منتشر شده بود. خانوادههای پریشانخاطر گورستانها را برای یافتن نشانههایی از گودالهای تازه حفر شده جستجو میکردند . از اواخر سال 67 مقامات به طور شفاهی خبر کشته شدن زندانیان را به خانوادههایشان دادند, اما اجساد آنها را بازنگرداندند و مکان دفن اجساد را نیز عمدتاً فاش نکردند .در معدود مواردی که مقامات محل دفن را به خانوادهها اعلام کردند, با کاربرد الفاظی مانند «لعنتآباد» در اشاره به گورهای جمعی و اظهار این که کشتهشدگان سزاوار برخورداری از سنگ قبر یا تدفین شایسته نبودهاند, موجب رنج و عذاب مضاعف خانوادهها شدند. اکثر اعدامشدگان در حال سپری کردن احکام طولانی زندان بودند که غالبا به دلیل استفاده مسالمتآمیز از حقوق خود, از جمله انجام فعالیتهایی نظیر پخش روزنامه و نشریه, شرکت در تظاهرات مسالمتآمیز ضدحکومتی و داشتن ارتباط واقعی یا متصور با انواع سازمانهای سیاسی مخالف در زندان صادر شده بود. برخی از آنان چندین سال پیشتر آزاد و سپس در هفتههای پیش از کشتار دوباره دستگیر شده بودند. برخی دیگر نیز علیرغم پایان یافتن دوران محکومیتشان, به دلیل امتناع از «ابراز ندامت» آزاد نشده بودند. در حال حاضر هنوز تعداد و محل دفن دقیق افرادی که به صورت فراقانونی اعدام و مخفیانه دفن شدند مشخص نیست .تخمینهای حداقلی که سازمانهای حقوق بشری در مورد تعداد اعدام ها ارائه داده اند, بین ۴ تا 5 هزار نفر است. تاکنون, هیچیک از مقامات ایرانی در مورد اعدامهای فراقانونی مورد بازجویی قرار نگرفته و محاکمه نشدهاند . تعدادی از متهمان دارای مناصب سیاسی و موقعیتهای پرنفوذ از جمله در قوه قضاییه و وزارت دادگستری هستند. مدافعان حقوق بشر و بستگان قربانیان که خواستار یافتن حقیقت, اجرای عدالت و جبران خسارت هستند با آزار و اذیت مقامات مواجه بودهاند. برگزاری مراسم گرامیداشت یا قرار دادن پیامهای یادبود در محل گورهای جمعی هم با آزار و اذیت خانوادهها از سوی ماموران اطلاعاتی و امنیتی رو به رو بوده است. آزار و اذیتها از سال 1395 در واکنش به درخواست دوباره برای رسیدگی به کشتارهای 67 شدت گرفت. اینها همه از انتشار فایلی صوتی حسین علی منتظری در مرداد ماه 1395 آغاز شد. این فایل صوتی مربوط به جلسهای در سال 67 بود که طی آن مقامات ارشد درباره جزئیات اجرای اعدامهای گروهی صحبت میکنند و از برنامههای خود در این خصوص دفاع میکنند.[1]انتشار این جلسه ضبط شده سرآغاز رشتهای از واکنشهای بیسابقه از جانب مقامات بلندپایه بود و موجب شد که آنان برای نخستین بار اعتراف کنند که کشتارهای سال 67 با برنامهریزی در بالاترین سطوح دولت انجام پذیرفته است.[2]  4 گورهای جمعی در معرض خطر سازمان عدالت برای ایران بر اساس اطلاعاتی که از سوی زندانیان سابق, اعضای خانوادهها, مدافعان حقوق بشر , رسانههای خبری و گروههای سیاسی به دست آورده, احتمال میدهد که تعداد گورهای جمعی که در نقاط مختلف ایران پراکندهاند بالغ بر 12۰ مورد باشد .بسیاری از این گورها در  نقاط متروکه در داخل یا حواشی قبرستانها  قرار دارند؛ در دههی136۰, رویهی جاافتاده مقامات ایرانی این بود که پیکر زندانیان سیاسی را در نواحی بیابانی یا حاشیه گورستانها دفن کنند و این مکانها را «لعنتآباد» بنامند . تحقیقات عفو بینالملل و عدالت برای ایران نشان میدهد که مقامات ایرانی مکانهایی که در این گزارش به عنوان محل قطعی یا احتمالی گورهای جمعی شناسایی شده را مورد تخریب یا نابودی قرار دادهاند. اقدامات یاد شده شامل این موارد بوده است: خاکبرداری با بولدوزر؛ پنهانسازی گورهای جمعی زیر قبرهای جدید انفرادی؛ احداث ساختمان یا جاده بر روی گورها؛ ریختن بتن بر روی گورهای جمعی و تبدیل مکان گورهای جمعی به محل انباشت زباله  . عفو بینالملل و عدالت برای ایران امکان شناسایی افرادی که دستور یا مجوز تخریب گورهای جمعی را صادر کردهاند ندارند.  مدیریت گورستانها در ایران عموما بر عهده مقامات شهرداری است .اما با توجه به حساسیت مکانهایی که گمان میرود جایگاه گورهای جمعی زندانیان اعدام شده در کشتار 67 باشد و با توجه به نظارت ماموران امنیتی و اطلاعاتی بر مکانهای یادشده, عفو بینالملل و عدالت برای ایران احتمال میدهند که مقامات قضایی و نهادهای اطلاعاتی و امنیتی در فعالیتهای تخریبی مستند شده در فصل حاضر دخیل باشند.  4  اهواز  در اهواز مسئولان محل گورهای جمعی متعلق به بیش از ۴۴ زندانی سیاسی که از زندان فجر اهواز ناپدید و متعاقبا اعدام شدند را پنهان نکردند. خانوادههای قربانیان گفتهاند که چندین مامور سپاه پاسداران در آبان 67 آنها را به قطعه زمینی بایر در 3 کیلومتری شرق گورستان بهشتآباد اهواز برده, سازهای بتنی و جعبه شکل به آنان نشان داده و گفته بودند که زندانیان اعدامشده در زیر آن سازه دفن شدهاند.[3] شاهدی عینی در مصاحبه با عدالت برای ایران ادعای مقامات را تائید کرده است. او گفته است که اوایل مرداد 67 شاهد بوده که اجسادی را هنگام شب درون گودالهای تازهحفرشده میریختهاند. خانوادهها معتقدند که مسئولان بلافاصله بعد از دفن اجساد بر روی آنها بتن ریختهاند تا آنها نتوانند زمین را بکنند و جسد عزیزانشان را پیدا کنند . تصویر یک گور جمعی در قطعه زمینی بایر در 3 کیلومتری شرق گورستان بهشت آباد اهواز میشود که بازمانده اجساد زیر سطح بتنی قابل مشاهده در تصویر قرار گرفته باشند .© ارگان خبری مجموعه فعالان حقوق بشر )هرانا( , 139۰ طی سالهای بعد, مقامات پیوسته به شیوههای گوناگون به این محل بیحرمتی کردهاند, از جمله با تبدیل کردن آن به محل انباشت زباله و منع کردن خانوادهها از تجمع و برگزاری مراسم نکوداشت و تزیین محل با عکس, گل و پیامهای یادبود. عکسهای گرفته شده از این محل در سال 139۰ تودههای زبالهای را نشان میدهد که خانوادهها برای رسیدن به آرامگاه عزیزانشان مجبورند از میان آنها عبور کنند.  در خرداد 1396, عفو بین الملل و عدالت برای ایران سندی ویدیویی به دست آوردند. در این ویدیو, بولدوزرهایی دیده میشوند که برای انجام پروژهای ساختمانی مستقیما در امتداد محل گورهای جمعی کار میکنند و تلهای زباله و نخالههای ساختمانی محل گورها را در برگرفتهاند. مسئولان هیچ اعلان رسمی درباره این محل ندادهاند. با اینحال بر اساس شهادت یکی از اعضای خانواده قربانیان که از محل بازدید و با کارگر ساختمانی صحبت کرده است, هدف پروژه تعریض جاده واقع در امتداد محل گور جمعی و سپس برداشتن سازه بتنی پوشاننده محل گورها و تبدیل آن ناحیه به «فضای سبز» یا مجتمع تجاری است.۴  در شهریور 1396, این دو سازمان, فیلم جدیدی به دست آوردند که نشان میداد محل گور دستهجمعی تدریجا درزیر تلهای عظیم زبالههای ساختمانی پنهان شده است و بنابراین در معرض تهدید بیشتری قرار دارد.[4] ۴«تخریب گورهای جمعی مربوط به اعدامهای تابستان 67 موجب نابودی آثار جرم خواهد شد»,  11 خرداد 1396,  ؛ «کمپین عفو بینالملل برای پایان دادن به /https://justice4iran.org/persian/publication/call-for-action/mass-graves-67 https://www.amnesty.org/en/latest/news/2017/09/iran- , 1396 تخریب گورهای جمعی مربوط به کشتار 67»,  13 شهریور  campaign-to-stop-destruction-of-mass-grave-of-those-killed-in-1988-prison-massacre/ 4 مشهد  به باور خانوادههای قربانیان , حداقل سه مکان گور جمعی در حومه گورستان بهشت رضا در نزدیکی مشهد در استان خراسان رضوی وجود دارد که حاوی بقایای حداقل 17۰ زندانی سیاسی و عقیدتی کشته شدهاند. این زندانیان در مرداد 67 در زندان وکیلآباد مشهد نگهداری میشدند و بعدا به صورت قهری ناپدید, و پنهانی کشته شدند.[5]یکی از این گورها احتمالا در گوشه جنوبی, دیگری در گوشه جنوبشرقی و سومی در جانب شرقی این گورستان واقع شده اند )نقشه زیر را ببینید( . برخی از خانوادهها به عفو بینالملل و عدالت برای ایران گفتهاند که در مرداد 67 کارکنان گورستان و ماموران دادگاه انقلاب مشهد به طور غیررسمی به آنها اطلاع دادند که جسد عزیزانشان بلافاصله بعد از اعدام, درون سه گودال ریخته شده است. این اطلاعات با مشاهدات شاهدان عینی که در مرداد و شهریور 67 از گورستان دیدن کرده بودند مطابقت داشت. آنها در محلی که تصور میرود حاوی گورهای جمعی باشد متوجه زیرورو شدگی خاک و برآمدگی در سطح زمین شده و همچنین جسدهایی را دیده بودند که بخشی از آنها از خاک بیرون زده بوده است. این شاهدان عینی  1۰برای دیدار از مزار بستگانشان که در اوایل دهه 136۰ اعدام شده و در قبرهای انفرادی در همان نزدیکی دفن شده بودند به آنجا رفته بودند.                             دایره های زرد رنگ محل احتمالی سه گور جمعی را که در حاشیه گورستان بهشت رضا در مشهد            واقع شرقی, شدهدر اند گوشه نشان میجنوبدهند: شرقی واین  در گورها )گوشه به جنوبی ترتیب از این بالا در گورستان جهت واقع عقربهشدهاندهای.  ساعت( در جانب                                                                                                                                       © Map data: Google, DigitalGlobe, 2017   طی سه دهه گذشته , مقامات ایران از شیوههای مختلف سرکوب استفاده کردهاند تا خانوادهها را از جمع شدن در محل گورها و قرار دادن سنگ یادبود روی آنها در آنجا بازدارند .بر اساس اطلاعات عفو بینالملل و عدالت برای ایران, ماموران رسمی پیوسته نشانههای یادبود و سنگقبرهایی را که خانوادهها نصب کردهاند تخریب, برای ایجاد رعب و وحشت اقدام به نصب دوربینهای امنیتی در محل و گاهبهگاه برای ایجاد سیلاب در محل گورها آب جاری کردهاند . از سال 1395 مقامات دو گور از مجموعه این سه گور جمعی را مورد تخریب بیشتر قرار دادهاند. تصاویر ماهوارهای به دستآمده از طریق عفو بینالملل و عدالت برای ایران حاکی از آن است که در فاصله تیر و مرداد 1395, پروژهای ساختمانی در محل گور جمعی واقع در گوشه جنوبی گورستان آغاز شده است. تصاویر به دست آمده از منطقه در تاریخ 16 مرداد 1396نشان میدهد که عملیات ساختمانی به طرز چشمگیری پیشرفت کرده است و بخش وسیعی از گور جمعی در زیر سازههای جدید پنهان شده است. عفو بینالملل و عدالت برای ایران به شدت نگراناند که در صورت ادامه ساخت و ساز با سرعت کنونی, تمامی آثار این گور جمعی به زودی از دید عموم پنهان شود و مدارک مهمی که میتواند روزی برای روشن شدن تعداد و هویت ناپدیدشدگان قهری و کشتهشدگان مورد استناد قرار گیرد از بین برود. این تصویر ماهوارهای در 22 تیر 1395 گرفته شده است و وضعیت گور جمعی احتمالی در گوشه جنوبی گورستان بهشت رضا را پیش از شروع عملیات ساختمانی نشان میدهد.    © Map data: Google, DigitalGlobe, 2017 این تصویر ماهوارهای در 17 شهریور 1395, هم زمان با آغاز عملیات ساختمانی در محل گور جمعی احتمالی واقع در گوشه جنوبی گورستان بهشت رضا گرفته شده است  © Map data: Google, DigitalGlobe, 2017 این تصویر ماهوارهای در 6 مهر 1396 گرفته شده است و بناهای جدیدی را نشان میدهد که بر روی گور جمعی. احتمالی واقع در گوشه جنوبی گورستان بهشت رضا ساخته شده اند  © Map data: Google, DigitalGlobe, 2017 12گور جمعی احتمالی که در گوشه جنوبشرقی گورستان بهشت رضای مشهد واقع شده نیز به شکل مشابهی در معرض تخریب قرار گرفته است. این زمین مساحت زیادی دارد و محل دقیق گورهای جمعی در آنجا مشخص نیست. خانوادههای مختلف در صحبت با عدالت برای ایران و عفو بینالملل بخشهای متفاوتی از این زمین را به عنوان محل احتمالی گور جمعی عزیزانشان نشان دادهاند . چنانکه در تصویر زیر دیده میشود بخشی از این منطقه پیشتر مسطح در اسفند 1395 با پشتههای خاک پوشانده شده است. شاهدان عینی به عفو بینالملل و عدالت برای ایران گفتهاند که مقامات در حال ساخت قبرهای جدید در این محل هستند . پشته های خاکی که بخشهایی از گور جمعی واقع در گوشه جنوب شرقی گورستان بهشت رضا را میپوشانند , تائیدکننده اظهارات شاهد عینی در فروردین 1396 هستند .    تصاویر ماهوارهای به دست آمده توسط عفو بین الملل و عدالت برای ایران نشان میدهد که در فاصله فروردین 95 تا مرداد 96, بخش دیگری از این منطقه نیز دچار تغییرات مشخصی شده است. آخرین تصویر ماهوارهای که در تاریخ 5 مرداد 1396 به دست آمده نشان میدهد که این محل با آنچه به نظر قطعه قبرهای تازه میرسد پوشانده شده است.[6]  این تصویر در تاریخ 5  اردیبهشت 1395بهوسیله ماهواره گرفته شده است و وضعیت گور جمعی احتمالی واقع در گوشه جنوب شرقی گورستان بهشت رضا را قبل از آغاز ساخت وسازها نشان میدهد.  © Map data: Google, DigitalGlobe 2017 این تصویر در تاریخ 22 تیر 1395 بوسیله ماهواره گرفته شده است و نشان میدهد که رنگ بخشی از محل احتمالی گور جمعی واقع در گوشه جنوب شرقی گورستان بهشترضا تغییر کرده است. به نظر میرسد که این تغییردر نتیجه انباشت خاک جدید در محل ایجاد شده باشد    © Map data: Google, DigitalGlobe, 2017 این تصویر در تاریخ 5 مهر 1396 بوسیله ماهواره گرفته شده است و نشان میدهد که بخشی از محل احتمالی گورجمعی واقع در گوشه جنوب شرقی گورستان بهشترضا با آنچه به ظاهر قبرهای جدید میرسد پوشانده شده است  © Map data: Google, DigitalGlobe, 2017 1۴ 4 تبریز در نزدیکی ورودی گورستان وادی رحمت در شهر تبریز واقع در استان آذربایجان شرقی, قطعه زمینی وجود دارد که گمان میرود محل یک گور جمعی باشد و بقایای دهتا تن از زندانیان سیاسی را در دل خود جای داده باشد. این زندانیان در مرداد و شهریور 67  قهراً از زندان تبریز ناپدید و مخفیانه اعدام شده بودند. این ناحیه که به قطعه کودکان مشهور است محل قبرهای انفرادی زندانیان سیاسی است که  قربانی اعدامهای سریعالوقوع در اوایل دهه 136۰ شدند.[7] همچون بسیاری موارد دیگر, باور خانوادهها درباره وجود یک گور جمعی در این قطعه عمدتا بر پایه اطلاعاتی است که در ماههای بعد از کشتار به طور غیررسمی از دوستان و آشنایان دولتی کسب کرده بودند . بر اساس گزارش رسانههای محلی, در خرداد ماه 96 سازمان آرامستانهای شهرستان تبریز که مسئول نظارت بر قبرستانهای شهر است, پروژهای را برای تبدیل این منطقه به جایگاه برگزاری مراسم آغاز کرد.[8] از آن زمان به بعد مسئولان بر روی بیش از نیمی از این منطقه بتن پاشیدهاند. تصاویر و عکسهای ماهوارهای که عفو بینالملل و عدالت برای ایران به دست آوردهاند, تائیدکننده تغییرات زیادی است که در این منطقه در فاصله زمانی خرداد 96 تا پایان پروژه ساخت وساز در شهریور 96 اتفاق افتاده است.    محل گور جمعی احتمالی در قبرستان وادی رحمت,  قبل و بعد از تخریب در سال 1396. © سازمان مجاهدین خلق ایران , 1396  این تصویر که در تاریخ 19 خرداد 1396 بوسیله ماهواره گرفته شده است, وضعیت گور جمعی احتمالی در قبرستان   © Map data: Google, DigitalGlobe, 2017.وادی رحمت را پیش از تخریب نشان میدهد این تصویر ماهوارهای که در تاریخ 7 تیر 1396 گرفته شده است, وضعیت گور جمعی احتمالی در قبرستان وادی رحمت را اندکی بعد از آغاز عملیات ساختوساز نشان میدهد .© Map data: Google, DigitalGlobe, 2017 .تصویر  ماهوارهای به تاریخ 2۰ مرداد 96 پیشرفت ساختوسازها را در محل گور جمعی احتمالی در قبرستان وادی رحمت نشان می دهد   © Map data: Google, DigitalGlobe, 2017 این تصویر ماهوارهای که در تاریخ 2۰ شهریور 1396 گرفته شده نشان میدهد که بیش از نیمی از سطح گور جمعیاحتمالی در قبرستان وادی رحمت با بتن پوشانیده شده است  .© Map data: Google, DigitalGlobe, 2017  این تصویر در سایتهای خبری رسمی ایران منتشر شده است و خبر از اتمام ساخت جایگاه برگزاری مراسمرسمی در قبرستان وادی رحمت میدهد. در این خبرها اشاره نشده است که جایگاه مذکور بر روی یک گور جمعی احتمالی ساخته شده است.   © شهریار نیوز, شهریور 1396 این عکس در سایتهای خبری رسمی منتشر شده, خبر از گشایش رسمی جایگاه ویژه برگزاری مراسم رسمی  در گورستان وادی رحمت میدهد. در این گزارشها اشاره نشده که جایگاه مذکور بر روی یک گور جمعی احتمالی ساخته شده است.  ©نسل تدبیر, شهریور 1396 4 رشت  به گفته شاهدان عینی که با عفو بینالملل و عدالت برای ایران مصاحبه کردهاند, پیکر زندانیان سیاسی را که در مرداد 67 در زندان شهر رشت در استان گیلان اعدام شده بودند به داخل سه یا چهار گودال در قبرستان اصلی شهر رشت یعنی قبرستان تازهآباد ریخته بودند.1۰ هر گودال تقریبا 9 متر مربع مساحت داشته است. از سال 1387مقامات شروع به ساخت قبرهای تکی جدید بر روی این گور جمعی کرده و بسیاری از این قبرها را فروختند. شواهد تصویری و ماهوارهای به دست آمده بهوسیله عفو بینالملل و عدالت برای ایران نشانگر ساخت و سازهایی است که در فاصله سالهای 1387 تا 1395 در این محل انجام شده است.   یکی از اعضای خانوادههای قربانیان با تعدادی از کسانی که قبرهای جدید را خریدهاند صحبت کرده است. طبق گفته او در مصاحبه با عدالت برای ایران, این افراد همگی اظهار داشتهاند که مقامات چیزی به آنها درباره وجود گورهای جمعی در زیر این قبرها نگفته بودند.                    1۰مختصات محل: 282447. 37,  6177۰۰. 49 این تصویر ماهوارهای در سال 1384 گرفته شده است و محل احتمالی گور جمعی در قبرستان تازه آباد را نشان می دهد. این محل با پونز زردرنگ در تصویر مشخص شده است  © Map data: Google, DigitalGlobe, 2017  .این تصویر ماهوارهای که در سال 1387 گرفته شده است نشاندهنده آثار ساخت وساز در محل احتمالی گوری دسته جمعی در گورستان تازه آباد است   © Map data: Google, DigitalGlobe, 2017 این تصویر ماهوارهای که در سال 1394 گرفته شده است نشان میدهد محل احتمالی گور جمعی در قبرستان تازه آباد که قبلا مسطح بوده است اکنون با قبرهای انفرادی جدید پوشیده شده است.  © Map data: Google, DigitalGlobe, 2017  2۰ 4 قروه حوالی شهر قروه واقع در استان کردستان زمینی بیابانی در مجاورت گورستان بهاییان وجود دارد که باور میرود پیکر برخی از زندانیان سیاسی که در تابستان سال 67 در شهرهای سنندج, سقز و کامیاران اعدام شدند در آنجا دفن شده باشد.[9] این شهرها همه در استان کردستان در غرب ایران واقع شدهاند. مقامات قضایی هنگامی که در شهریور 67 خبر اعدام این افراد را به خانوادههایشان دادند, محل دفن اجساد را رسما به آنها اعلام نکردند. بااینحال چند نگهبان رده پایین زندان به برخی از خانوادهها گفتند که اجساد عزیزانشان در قطعه زمینی بایر در حواشی قروه دفن شده است اما اطلاعات بیشتری ندادند.  بنا به گفته جانبهدربردگان کشتار 67 و اعضای خانوادههای کشتهشدگان که با عدالت برای ایران مصاحبه کردهاند, پس از هفتهها جستوجو در کیلومترها بیابانهای اطراف شهرهای کردستان, در آبانماه 1367 خانوادهها با یک فرد روستایی در نزدیکی قروه روبهرو شدند که به آنها محلی را در نزدیکی قبرستان بهاییان نشان داد که در آن, مسئولان پیکر جانباختگان را در شهریور 1367 به صورت جمعی دفن کرده بودند. خانوادههای قربانیان  زمین را با بیل کندند و گوری دستهجمعی را پیدا کردند که حاوی اجساد بیش از 2۰ زن و مرد بود. آنها اجساد را بیرون آورده, چند قبر جداگانه حفر کرده و آنها را درون قبرها دفن کردند. محل دفن دهها جانباخته دیگر که در میان این پیکرها نبودند هیچگاه مشخص نشده است. جان به دربردگان و اعضای خانوادههای قربانیان کشتار 67, به عفو بین الملل و عدالت برای ایران گفته اند که در سالهای بعد, ماموران پیوسته سنگ قبرها و علائم یادبودی را که خانواده ها بر روی قبر عزیزانشان میگذاشتند نابود کرده اند. بنا به اخبار برخی از رسانه های کردی, در تیر ماه 1395, گورهای متعلق به قربانیان کشتار 67 بوسیله بولدوزر تخریب شد .در پی این تخریببرخی از خانوادهها تلاش کردهاند شکایتی رسمی تنظیم کنند اما موفق نشدهاند. یکی از کارمندان وزارت کشاورزی به شاکیان گفته است که تنها مالک خصوصی زمین, یعنی خلیل اقدامیان, حق شکایت رسمی دارد. به گفته این کارمند, اقدامیان هم بخت چندانی در این پرونده نخواهد داشت چون زمین مورد نظر به عنوان زمین کشاورزی اعلام شده و تخریب گورهای انفرادی و غسالخانه موجود در آن با تائید دادستانی قروه و به بهانه ساخت «سازه غیرقانونی» در زمین کشاورزی انجام گرفته است. [10]  نمایی از گورهای متعلق به قربانیان کشتار 67 در قروه بعد از تخریب بوسیله بولدوزر در تیرماه 1395. بر روی تابلوی نصب شده نوشته شده است که تخریب ابنیه این ملک به دستور قضایی صورت گرفته است   © رادیو فردا, تیر 1395    تصاویر ماهوارهای که عدالت برای ایران و عفو بین الملل در بازه زمانی 11 اردیبهشت 1393 تا 12 مهر 1395 به دست آورده اند تخریب این گورستان را تائید میکند. در این تصویر که در 11 اردیبهشت 93 گرفته شده است , سازههای بتنی مربوط به قبرهای انفرادی قربانیان اعدام های 1367, ساختمان غسالخانه و همچنین درختان اطراف قبرستان قابل تشخیص است.  © Map data: Google, DigitalGlobe, 2017 این تصویر که مربوط به 12 مهر 1395 است, همان منطقه را بعد از تخریب قبرهای انفرادی, ساختمان غسالخانه ودرختها نشان میدهد  © Map data: Google, DigitalGlobe, 2017  ٦. 4 سنندج  در خرداد ماه سال 1382, روزنامه محلی کرفتو در سنندج گزارش داد که کارگران ساختمانی هنگام کار در محل ساختمان سابق دادگاه انقلاب سنندج , گوری جمعی یافتهاند.[11] عملیات ساختوساز در خرداد 1382 آغاز شده بود و هدف این بود که ساختمان دادگاه انقلاب را که به محل دیگری منتقل شده بود به مرکزی تجاری تبدیل کنند. در 22 خرداد 1382, کومهله, گروه کرد مخالف جمهوری اسلامی, بیانیهای در خصوص اکتشاف این گور جمعی منتشر کرد و خبر داد که ماموران اطلاعاتی, کارگران ساختمانی را با تهدید وادار به سکوت کردهاند.1۴ به نظر میرسد روزنامه کرفتو نیز به دنبال گزارشی که درباره این گور جمعی منتشر کرده بود تعطیل شده باشد.  عفو بین الملل و عدالت برای ایران اطلاع دارند که پروژه ساختمانی مذکور علیرغم کشف گور جمعی ادامه پیدا کرده است, اما نمی دانند چه بر سر بازمانده اجساد موجود در این گور آمده است  . هویت کسانی که پیکرشان در این گور جمعی مدفون بوده است مشخص نیست. با این حال, عدالت برای ایران با چهار زندانی سیاسی سابق مصاحبه کرده و آنها گفتهاند در محل سابق ساختمان دادگاه انقلاب سنندج زندانی وجود داشته که در اوایل دهه 136۰ تعدادی از زندانیان سیاسی در حیاط آنجا اعدام شدهاند. بنابراین احتمال دارد بقایای موجود در این گور جمعی متعلق به این افراد باشد. دو زندانی که در سال 67 در این زندان محبوس بودهاند به عدالت برای ایران گفتهاند احتمال دیگر این است که بقایای موجود در این گور به آن دسته از زندانیان سیاسی تعلق داشته باشد که طی شش ماه اول سال 1367 عمدتا به اتهام رابطه با گروههای مخالف کرد مثل کومهله و حزب دموکرات کردستان ایران اعدام شدند. بنا به اظهارات ایشان در آن زمان دهها تن در زندان دادگاه انقلاب سنندج محبوس بوده و در زیرزمین این ساختمان اعدام شدهاند .اعدامها مخفیانه صورت میگرفته و پیکرها هرگز به خانوادهها تحویل داده نشده است. امروزه, این گور جمعی به بخشی از محوطه اطراف میدان شهرداری تبدیل شده که به دلیل وجود مراکز خرید یکی از پررفتوآمدترین نقاط شهر سنندج محسوب میشود .  تصور میشود گور جمعی که در خرداد 1382 کشف شد اکنون در میدان شهرداری سنندج, زیر ناحیهای که  ماشین سیاهرنگ پارک شده پنهان شده باشد.  © عدالت برای ایران , 2۰17 ٧. 4 خاوران  خاوران زمینی متروک به مساحت تقریبی 86۰۰ متر مربع است که در جنوب شرقی تهران واقع شده است. این زمین در مجاورت گلستان جاوید, گورستان بهاییان قرار دارد. از اوایل دهه 136۰ مقامات قضایی و مسئولان زندان به این مکان «لعنتآباد» میگفتهاند و افرادی را که به اتهامات سیاسی دستگیر و اعدام میشدند در آنجا دفن میکردند . اواخر سال 1367 خانوادههای برخی از زندانیان اعدام شده در کشتار 67 دریافتند که عزیزانشان در گوری جمعی در این محل دفن شده اند.[12] عفو بینالملل و عدالت برای ایران با اعضای برخی از خانوادههایی که در آذر ماه 67 به خاوران رفته و اعضای بدن پیکرها و پارههای لباس بیرون زده از خاک را پیدا کرده بودند مصاحبه کرده اند.  2۴ گزارشی که عفو بین الملل در سال 1369 منتشر کرده به نقل از زنی است که در سال 68 در مصاحبه با این سازمان توضیح داده که در مرداد 67, چگونه پیکر یک مرد اعدامی را با دست خالی و هنگامی که به دنبال جنازه همسرش میگشته از خاک بیرون کشیده است:  در بخشی از قبرستان که مخصوص دفن زندانیان سیاسی چپ بود دسته های جنازه در گورهای کم عمق بی نام ونشان دفن شده بودند. بعضی جنازهها با لباس بودند و بعضی هم با کفن. بوی تعفن اجساد خیلی وحشتناک بود اما من با دستهایم شروع کردم به کندن خاک چون برای خودم و دو فرزند کوچکم پیدا کردن قبر شوهرم مهم بود . این زن پیکری را با چهره خونآلود از خاک بیرون میآورد اما بعد از پاک کردن صورت میبیند که جسد شوهرش نیست . طی سه دهه اخیر ماموران پیوسته این منطقه را با بولدوزر تخریب کردهاند. آنها خانوادهها را از برگزاری مراسم یادبود بازمیدارند, گلهایی را که خانوادهها در محل گورها کاشتهاند لگدمال میکنند و سنگ قبرها و نشانههای یادبود را برمیدارند یا میشکنند . گزارشها حاکی از آن است که آخرین دور تخریب این گور جمعی بین 2۰ تا 27 دی ماه 1387 صورت گرفته است . در این فاصله مامورین با بولدوزر محل را تخریب کرده و بسیاری از نشانهایی را که خانواده بر سر قبرها گذاشته و درختهایی را که کاشته بودند نابود کردهاند.[13] به گفته خاطره معینی, خانوادههای قربانیان که در بهمن 1387 به خاوران رفته بودهاند, به نظرشان رسیده چند لایه خاک از محل برداشته شده و همچنین تکههای استخوان نیز از زیر لایه نازکی از خاک به چشم میآمده است. بنا به گفته جعفر بهکیش یکی دیگر از اعضای خانوادههای قربانیان, آنها نمیدانند که در جریان این تخریب و خاکبرداری, زمین تا چه عمقی کنده شده و آیا بقایای اجساد به جای دیگری منتقل شده است یا نه.[14]                    5 تحلیل حقوقی  اقدامات سازمانیافته مقامات ایرانی برای پنهان کردن محل قربانیان کشتارهای 67 به منزله ناپدیدکردن قهری است و مطابق قوانین بینالمللی جرم محسوب میشود . عذاب و پریشانی که خانوادههای کشتهشدگان به موجب تصمیم مقامات برای ناپدیدسازی قهری و اعدام مخفیانه زندانیان, پنهانسازی محل حقیقی دفن آنان و همچنین تخریب و بیاحترامی به گورهای جمعی متحمل شدند, در حکم نوعی شکنجه یا اقسام دیگر رفتارهای ظالمانه, غیرانسانی و ترذیلی است که در  بند 7 میثاق بینالمللی حقوق مدنی و سیاسی ممنوع شمرده شده است. ایران نیز از جمله همپیمانان این میثاق است. ناپدیدسازی قهری  کنوانسیون بین المللی محافظت از تمامی افراد در برابر ناپدیدکردن قهری, سه شرط را برای احراز این جرم برشمرده  است:  دستگیری, بازداشت, ربودن یا هر عمل دیگری که منجر به سلب آزادی شود. سلب آزادی به وسیله ماموران دولت یا افراد یا گروههای وابسته به افرادی انجام گیرد که با مجوز, حمایت یا رضایت دولت به این عمل مبادرت میورزند. امتناع از اعتراف به سلب کردن آزادی و یا اقدام به پنهان کردن سرنوشت یا مکان شخص ناپدید شده به گونهای که فرد از حمایت قانون محروم شود . کارگروه سازمان ملل متحد درباره ناپدیدشدگان قهری یا ناخواسته تصریح میکند , «دستگیری و اعدام فراقانونی متعاقب آن, چنانچه به وسیله عوامل حکومتی در هر سطح و بخشی انجام گیرد ... و پس از دستگیری و یا حتی بعد از اجرای اعدام, مسئولان دولتی از افشای سرنوشت و یا محل اشخاص موردنظر امتناع کنند و یا به کلی از اعتراف به ارتکاب عمل سرباز زنند به منزله ناپدیدکردن قهری محسوب میشود.» تخریب گورهای جمعی و علائمی که خانوادهها در محل گورها نصب میکنند, به معنی محروم کردن آنها و کل جامعه از حق دانستن حقیقت درباره چگونگی ناپدیدسازیهای قهری است. این اعمال همچنین ناقض حق خانوادهها برای جستجو, دریافت و انتشار اطلاعات در اینباره است, حقی که در بند 19 میثاق بینالمللی حقوق مدنی و سیاسی بر لزوم برخورداری از آن تصریح شده است . کارگروه سازمان ملل متحد در زمینه ناپدیدسازیهای ناخواسته یا قهری تصریح میکند , «در مواردی که شخص ناپدیدشده مرده باشد, حق دانستن حقیقت درباره سرنوشت یا مکان شخص ناپدیدشده ایجاب میکند که بقایای فرد به خانوادهاش بازگردانده شود و آنان بتوانند مطابق سنت, فرهنگ یا مذهب خود با آن رفتار کنند. هویت فرد باید به طور قاطع با روشهایی شامل تست دی ان ای تعیین شود.» مقامات ایرانی با ممانعت از برگزاری مراسم عزاداری, بازداشتن خانوادهها از نصب سنگقبر بر روی گورها یا تزئین محل دفن اجساد با گل, عکس, نشان یا پیامهای یادبود, حقوق فرهنگی اعضای خانوادهها را برای شرکت در مراسم تدفین و عزاداری و به جا آوردن رسومی که به آن اعتقاد دارند نقض میکنند. این امر ناقض اصل 15 میثاق بینالمللی حقوق اقتصادی, اجتماعی و فرهنگی است, میثاقی که ایران نیز از همپیمانان آن است .               ٦ توصیه ها  عفو بینالملل و عدالت برای ایران درخواست دارند که گزارشگر ویژه سازمان ملل در زمینه حقوق بشر در ایران و سایر گزارشگران مرتبط, از جمله گزارشگر ویژه سازمان ملل در زمینه حقیقت, عدالت, جبران خسارت و تضمین عدم تکرار , کارگروه سازمان ملل در زمینه ناپدیدسازی های قهری یا ناخواسته, گزارشگر ویژه سازمان ملل در زمینه اعدامهای فراقانونی , سریعالوقوع یا خودسرانه و گزارشگر ویژه سازمان ملل در زمینه شکنجه و سایر رفتارها یا مجازاتهای ظالمانه, غیرانسانی یا ترذیلی, اطلاعات موجود در گزارش حاضر را با هدف مداخله فوری مد نظر قرار دهند و از مقامات ایرانی بخواهند:  به تخریب گورهای جمعی که حاوی بقایای اجساد قربانیان کشتار 67  است سریعا پایان دهند .مسئولان ایران باید تضمین کنند که از گورهای جمعی تا زمان انجام رسیدگیهای مستقل و مقتضی برای تشخیص هویت بقایای اجساد و پی بردن به چگونگی ماوقع حفاظت میکنند؛ گورهای جمعی را در کلام و در عمل و به طور علنی به عنوان صحنه جرم به رسمیت بشناسند و به ضرورت شکافتن این گورها توسط افراد متخصص, اطمینان یافتن از محفوظ ماندن شواهد و تعیین هویت حقیقی اجساد اذعان کنند؛ و    از آزار و اذیت خانوادههای ناپدیدشدگان قهری و قربانیان اعدامهای دستهجمعی سال 67 دست بردارند و حق آنان برای دانستن حقیقت, اجرای عدالت و جبران خسارت را تضمین کنند. این امر مستلزم انجام رسیدگی کامل, موثر و مستقل به اعدامهای فراقانونی و اختصاری و ناپدیدسازیهای قهری و همچنین محاکمه مسئولان این جنایات در دادگاهی عادلانه بدون توسل به مجازات اعدام است.